top of page

Các yếu tố phi kỹ thuật ảnh hưởng đến quyết định tiết kiệm năng lượng

Công nghệ không phải là vấn đề: “Khoảng cách hiệu quả” đến từ yếu tố phi kỹ thuật

Trong nhiều dự án tiết kiệm năng lượng tại nhà máy hoặc tòa nhà, công nghệ hiện đại không phải rào cản. Ngược lại, các giải pháp như hệ thống giám sát thông minh, thiết bị hiệu suất cao hay chiến lược tối ưu vận hành đều được triển khai đầy đủ. Tuy nhiên, kết quả thực tế thường thấp hơn kỳ vọng, tạo ra khoảng cách rõ rệt giữa tiềm năng tiết kiệm trên giấy và mức tiết kiệm đạt được. Nguyên nhân cốt lõi không nằm ở kỹ thuật, mà đến từ các yếu tố “phi kỹ thuật” như hành vi, nhận thức, cơ cấu tổ chức, văn hóa vận hành và cách thiết kế hệ thống quản trị.


Hành vi, nhận thức và năng lực: Con người có thể vô hiệu hóa công nghệ

ree

Hành vi của người vận hành đóng vai trò quyết định. Một hệ thống biến tần có thể bị tắt vì công nhân sợ ảnh hưởng tốc độ máy; chế độ tiết kiệm bị bỏ qua để “kịp tiến độ”; đèn LED mới bị chê “chói” nên bật thêm đèn cũ. Khi những hành vi này lặp lại, hiệu quả tiết kiệm bị phá vỡ dù thiết bị vẫn hoạt động tốt. Điều này cho thấy tiết kiệm năng lượng không chỉ là bài toán kỹ thuật mà còn là bài toán con người và tổ chức.


Ngoài hành vi, nhận thức và năng lực cũng tạo nên khác biệt. Nhiều nhân viên không hiểu ý nghĩa các chỉ số như kWh/tấn sản phẩm hoặc không biết đọc dashboard năng lượng. Nếu người thực thi không được đào tạo, họ khó chủ động hành động vì mục tiêu tiết kiệm. Khi hành vi mới phức tạp hơn thói quen cũ, con người dễ quay lại cách làm quen thuộc. Vì vậy, nếu quy trình tiết kiệm gây bất tiện hoặc thiếu cảm giác an toàn, nó khó duy trì lâu dài.


Cơ cấu tổ chức và văn hóa nội bộ: Khi mục tiêu xung đột và chuẩn mực chi phối hành vi

ree

Cơ cấu tổ chức và hệ thống trách nhiệm cũng ảnh hưởng mạnh đến quyết định tiết kiệm. Trong nhiều doanh nghiệp, mục tiêu sản lượng được ưu tiên cao hơn mục tiêu năng lượng. KPI của bộ phận sản xuất tập trung vào tốc độ và sản lượng, trong khi bộ phận năng lượng chỉ đóng vai trò hỗ trợ. Sự tách biệt mục tiêu khiến các phòng ban thiếu phối hợp, thậm chí xảy ra xung đột lợi ích. Nếu không có cơ chế gắn trách nhiệm và quyền hạn rõ ràng, không ai thực sự “sở hữu” kết quả tiết kiệm lâu dài.


Chuẩn mực xã hội và văn hóa nội bộ cũng là “lực vô hình” chi phối hành vi. Con người có xu hướng làm theo nhóm. Nếu cả ca trực đều bật máy ở mức công suất tối đa vì “cho chắc chắn”, người mới vào cũng sẽ hành động tương tự. Thậm chí các chương trình so sánh mức tiêu thụ giữa các nhóm (như chương trình của Opower) đôi khi tạo ra hiệu ứng ngược: người tiêu thụ thấp lại tăng lên để giống “mức trung bình”. Điều này cho thấy các thông điệp truyền thông tiết kiệm nếu thiết kế không khéo léo có thể tạo ra hiệu ứng boomerang ngoài mong muốn.


Phản hồi, động lực và hiệu ứng bật ngược: Vì sao thay đổi khó duy trì?

Một yếu tố thường bị bỏ qua là hệ thống phản hồi và khuyến khích. Nhiều nơi chỉ “nhắc nhở chung chung” mà không cung cấp phản hồi cụ thể, kịp thời hoặc gắn với hành động cá nhân. Khi không thấy kết quả hoặc không được ghi nhận, người vận hành thiếu động lực thay đổi. Ngược lại, phần thưởng nhỏ, lời khen trực tiếp hoặc vinh danh tập thể giúp hành vi tiết kiệm bền vững hơn. Sự kết hợp giữa phản hồi minh bạch và động lực tinh thần xây dựng nên “văn hóa tiết kiệm” thực sự.

ree

Hiện tượng “rebound” (hiệu ứng bật ngược) cũng xuất hiện thường xuyên: càng tiết kiệm càng dùng nhiều hơn. Ví dụ, khi hệ thống điều hòa hiệu suất cao giúp giảm chi phí, một số đơn vị đặt nhiệt độ thấp hơn hoặc bật nhiều hơn vì “không tốn bao nhiêu”. Khi đó, lợi ích tiết kiệm bị “ăn mòn”, khiến kết quả cuối cùng thấp hơn kỳ vọng. Điều này cho thấy quản lý hành vi sau triển khai quan trọng không kém giai đoạn đầu tư.


Tất cả những yếu tố phi kỹ thuật này chứng minh: tiết kiệm năng lượng không chỉ cần công nghệ, mà cần thiết kế hệ thống dựa trên hành vi con người, cơ chế tổ chức, văn hóa doanh nghiệp và cách truyền thông phù hợp. Khi hiểu đúng gốc rễ vấn đề, doanh nghiệp có thể kết hợp chiến lược kỹ thuật với chiến lược con người để tạo hiệu quả bền vững hơn.


Thiết kế lại hành vi và hệ thống: Chìa khóa bền vững cho tiết kiệm năng lượng

Để giải quyết rào cản phi kỹ thuật, doanh nghiệp cần tái thiết kế đồng thời hành vi và hệ thống, thay vì chỉ dựa vào thiết bị hay phần mềm. Thay đổi nên bắt đầu từ hành vi thông qua các “cú hích” (nudge) thông minh như hiển thị dữ liệu trực quan, thiết lập chế độ mặc định tiết kiệm và cung cấp phản hồi tức thì để hình thành chuẩn mực mới. Tuy nhiên, hành vi chỉ bền vững khi có hệ thống hỗ trợ, bao gồm SOP tích hợp yêu cầu tiết kiệm năng lượng, đo lường minh bạch theo thời gian thực và cơ chế khuyến khích - thưởng phạt rõ ràng.

ree

Bên cạnh đó, vai trò lãnh đạo là then chốt: lãnh đạo phải là “kiến trúc sư văn hóa”, trực tiếp thể hiện cam kết, dẫn dắt truyền thông và gắn chương trình với chiến lược ESG. Công nghệ vẫn quan trọng nhưng phải song hành với con người để trở thành “khung” duy trì hành vi. Các hệ thống như BMS, AIoT hay nền tảng quản lý năng lượng chỉ phát huy hiệu quả khi người vận hành được đào tạo và phản ứng nhanh. Cuối cùng, doanh nghiệp cần chuyển từ tư duy “chiến dịch ngắn hạn” sang “thói quen dài hạn” bằng cách lồng ghép mục tiêu năng lượng vào KPI, duy trì kiểm tra định kỳ và tạo môi trường chia sẻ kinh nghiệm giữa các bộ phận. Đây chính là chìa khóa để biến tiết kiệm năng lượng từ lời kêu gọi thành một phần tự nhiên của văn hóa tổ chức.


Tiết kiệm năng lượng không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà là quá trình tối ưu vận hành và củng cố văn hóa doanh nghiệp. Khi công nghệ được kết hợp với hành vi đúng, quy trình rõ ràng và sự cam kết từ lãnh đạo, hiệu quả mang lại sẽ bền vững và đo lường được. Đây là thời điểm phù hợp để doanh nghiệp chuyển từ “làm khi cần” sang “xây hệ thống lâu dài”. 

bottom of page